Deze week grasduinde ik door mijn boekenkast, op zoek naar een boek dat ik -ik durf het bijna niet te zeggen- veertig jaar geleden heb gelezen. De kantlijn had ik met potlood behoorlijk vol gekalkt met opmerkingen. Ja, zelfs met verbeteringen en aansporingen. Wie denk je wel dat je bent, denk ik nu met terugwerkende kracht, als ik die opmerkingen allemaal zo terug lees.
Toen ik het boek opensloeg, had het iets confronterends. Alsof ik ineens weer oog in oog stond met een jeugdige, overmoedige en naïevere versie van mezelf.
Het gaat om het boek The Culture of Narcissism van de historicus Christopher Lasch. Toen ik het in mijn studententijd kocht was het een echte culthit. Als een van de eersten zag Lasch iets vreemds in de samenleving. Het gaat niet meer om je daden, maar om het beeld dat anderen van je hebben. Gemeenschapszin verdwijnt, sterker nog: gemeenschappen verdwijnen, en de narcist heeft geen andere mogelijkheid dan te proberen er alleen voor zichzelf het beste van te maken. Dus niet streven naar een betere samenleving voor iedereen, maar zorgen dat je voor jezelf een zo goed en voordelig mogelijk positie veroverd. Iets zinnigs doen voor het grotere geheel, of wat dit narcisme betekent voor anderen, is van ondergeschikt belang.
Christopher Lasch schreef in 1979 al: “Vandaag de dag zoeken mensen de goedkeuring die niet hun daden, maar hun persoonlijke eigenschappen prijst. ”Ze wensen niet zozeer geëerd te worden, maar bewonderd”. ”Ze verlangen niet naar roem, maar naar de glamour en opwinding van beroemdheid”. “Ze willen benijd worden in plaats van gerespecteerd te worden”. Juist. En wat schreef ik toen met potlood in een friemelig handschrift in de kantlijn: ‘Nou, nou, new man wants to be envied rather than respected’.
Mijn aantekeningen in The Culture of Narcissism
Ik kon het niet geloven dat het zo erg was. ‘Nou nou’ Lasch. Hier moet ik je als naïeve eerstejaars student toch even terechtwijzen. Wie wil er nou liever benijd worden dan gerespecteerd? Ik kon me dat toen blijkbaar niet voorstellen. Oei, wat zat ik ernaast en wat had Lasch het goed gezien! Een heel scala aan influencers -het ‘ik’ als merk- bewijst zijn gelijk. En ik heb eens gelezen dat uit een onderzoek van een aantal jaar geleden op de vraag: ‘Wat wil je later worden?’ Meer dan de helft van de Nederlandse tieners antwoordt: ‘beroemd.’ Maakt niet uit waarin. Of het nuttig of zinnig is, dat zal me worst wezen, als ik maar beroemd word.
Lasch zegt even verderop in het boek dat de narcist wel erkent dat er wetten en regels zijn, maar dat hij er diep van binnen vanuit gaat dat die wetten en regels voor iedereen gelden, behalve voor hemzelf. De echte narcist bepaalt zelf zijn eigen wetten en regels, in zijn eigen universum.
Ik keek natuurlijk niet zonder reden in mijn boekenkast. Het boek van Lasch is vorige maand in een nieuwe vertaling verschenen, en tal van columnisten en geleerde wetenschappers lieten er hun licht over schijnen: hoe verbazingwekkend actueel dat boek eigenlijk nu nog is.
Een van de kernpunten in het boek is dat er vroeger gemeenschappen waren: kerk, vakbonden, scholen, politieke partijen, buurten, enzovoort, waar je je bij aansloot en waarbij je je thuis voelde. Als er aan de belangen van die gemeenschappen getornd werd, dan wisten mensen snel in het geweer te komen om hun gemeenschappelijke belangen te verdedigen.
Die bindende gemeenschappen zijn nu weggevaagd, en de mens is niet in staat om in zijn eentje de belangen van die gemeenschappen te verdedigen. Het enige wat hij kan doen is zo goed en zo kwaad als hij kan, proberen er voor zichzelf het beste van te maken.
Gevolg: we gaan dus allemaal mee in een systeem, met de instituties, zonder dat we in staat zijn die instituties of systemen te controleren of te veranderen. In deze geïndividualiseerde samenleving zonder gemeenschapszin kunnen we ook geen vuist maken om instituties, politiek of bedrijven ter verantwoording te roepen. Het is definitief ieder voor zich en God voor ons allen geworden.
Peter Kanne van onderzoeksinstituut Ipsos, kwam in een opiniestuk tot een soortgelijke conclusie. In Nederland is, in vergelijking met andere landen, weinig gemeenschapszin, zo stelt hij. We trekken ons terug in onszelf en we willen weinig offers brengen voor het grotere geheel.
Daar zijn we mooi klaar mee.
Zou dat niet anders kunnen? Onlangs las ik een mooi verhaal, hoe Cheyenne indianen, als gemeenschap, iemand die overlast bezorgde tot de orde riepen. De persoon werd in het midden gezet en de hele stam ging er zwijgend omheen zitten. Dit zwijgen ging zo urenlang door. Spannend! Ik zag al voor me hoe bij ons de CEO’s van vervuilende bedrijven en collaborerende politici van de huidige coalitie samen in het midden zitten, omringd door zwijgende functionarissen van Milieudefensie, Wakker Dier of Natuurmonumenten, net zo lang tot de schaamte bij de beklaagden goed was binnengedrongen. En dat dan drie uur lang. Mooi format voor een tv-programma! Live, zwijgend, in stilte. Shame on you! Heerlijk om te bingen.
Duurzaamheid Psycholoog Reint Jan Renes stelt dat mensen het vaak over zichzelf hebben als ze aan duurzaamheid denken: ik moet minder vliegen, minder spullen kopen, minder vlees eten, afijn, de hele riedel. Maar volgens hem is het veel belangrijker om contact te zoeken. Dus samen op de baas afstappen voor meer vegetarisch voedsel in de kantine. Een club vormen die het groen in je stad beschermt. Samen met gemotiveerde mensen ruil projecten opzetten. ‘Door in gesprek te gaan, komen mensen er vanzelf achter dat ze meer gemeen hebben dan ze denken. Bijvoorbeeld dat anderen dezelfde zorgen hebben als jezelf. Dat kan weer aansporen tot verandering van gezamenlijk gedrag.’ Zegt Renes.
En ineens stemde me dat weer optimistisch. Zorg dat je deel uitmaakt van een gemeenschap, of maak er zelf een met vrienden, gelijkgestemden, of -nog mooier- niet gelijkgestemden. En er zijn al zoveel gemeenschappen. Ik had het hier laatst over de Stichting Oude Landbouwgewassen in ons dorp, of ook Happy Times Media. Alleen samen kunnen we impact maken. Als de politiek het niet doet, dan doen we het zelf.
Dus pak de narcist in jezelf aan. Dit is een pleidooi voor gemeenschapszin. Het gaat niet om jou of om het beeld dat anderen van je hebben. Het gaat om ons: om óns klimaat, ónze natuur, ónze atmosfeer, ónze biodiversiteit en ónze aarde. Kortom om óns belang. Alleen met dit besef kunnen we de problemen aanpakken.
Bronnen: Christopher Lasch, The culture of narcissism, Abacus 1979
Onderzoek: Noblesse Oblige Kenniscentrum Maatschappij en Recht HVA 2024, Volkskrant 11-12-2024
Lees de blog over inner development en start nu! Lees het hier.