Vorig jaar hebben wij de stap genomen. We waren na schade en schande wijs geworden. Want hoewel we altijd een kerstboom met kluit kochten, en we de boom na zijn kerstverplichtingen keurig in de tuin plantten, ging het toch vaak mis. Elke keer zeiden we eind januari: ‘Ja, deze keer gaat de boom het redden,’ om vervolgens in april tot de conclusie te komen dat de kerstboom toch geheel verdord stond te zielenpieten in de tuin.
Dan maar een kunstkerstboom dus. Ja ik weet ook wel, het beste voor het milieu is helemaal geen kerstboom, maar dat vinden mijn huisgenoten ongezellig, en als je zo begint, is niét leven het állerbeste voor het milieu.
Goed, prima kunstboom. Best een investering, maar dan heb je ook wat. Hij staat perfect. Veel beter dan we dachten. Nauwelijks van echt te onderscheiden, zeker niet na een copieus kerstdiner.
Maar ik ging die kerstboom met heel andere ogen bekijken toen ik het boek Voorbij Duurzaamheid van Shivant Jhagroe las. Zijn betoog komt er kortweg op neer dat we wel over kunnen schakelen op duurzamere spullen, maar dat daarmee het systeem niet verandert, onrechtvaardigheid blijft bestaan, en we de aarde blijven uitputten.
Daar zit iets in. Je kunt wel je benzineauto inruilen voor een Tesla, maar ook die batterijen en elektriciteit komen ergens vandaan. Onze kunstkerstboom is ook van olie, van plastic gemaakt, en ik kan wel spullen kopen die voor tachtig procent recyclebaar zijn, maar een klein rekensommetje leert ons dan dat de grondstoffen voor die trui of die tas weliswaar niet na één keer, maar na vier of vijf keer verbruikt zijn. Meer van hetzelfde dus, alleen langzamer. Maar op is op, dat blijft nou eenmaal zo.
Voor de zekerheid heb ik nog maar eens op de doos van onze kunstkerstboom gekeken. Verdorie, niet goed opgelet: made in Thailand. Wie garandeert mij dat die boom niet in slechte omstandigheden door onderbetaalde arbeiders is gemaakt? Aan de andere kant, als ik die boom niet uit Thailand haal, wat schieten die Thaise arbeiders ermee op? Bovendien, wie denkt er nou bij een kerstboom aan Thailand? Maar dit terzijde, en dient alleen om mijn onoplettendheid goed te praten.
Laatst zei iemand tegen me: “Leuk dat jij weinig nieuwe spullen aanschaft, maar vertel dat maar eens aan de werknemers van het failliete Blokker, hoe blij ze met je zijn, terwijl ze nu huilend onder de kerstboom zitten.” Tja, dat is waar. Ik maak me zorgen over klimaat en milieu, maar dat kan ik me permitteren omdat ik er niet over hoef na te denken of ik morgen wel te eten heb.
Inwoners van de Sahel, die rondkomen van een halve dollar per dag en waarvan de ecologische footprint nul is, hebben waarschijnlijk geen idee wat klimaatbewustzijn is. Logisch, die hebben wel wat anders aan hun hoofd dan hun ecologische voetafdruk. Net zoals trouwens de ontslagen medewerkers van Blokker en de arbeiders in de Thaise kunstkerstbomenfabriek. Kortom, klimaatbewustzijn is essentieel om de wereld te redden, maar je hebt er wel een zekere mate van zorgeloosheid over je dagelijks bestaan voor nodig.
En toch heeft Shivant Jhagroe een punt. Duurzaamheid is geen vinkje, het zou juist het uitgangspunt van een eerlijke en gezonde samenleving moeten zijn. Dus niet zoiets als: we hebben productie, kwaliteitseisen, prijs, arbeidsomstandigheden, reclame, o ja, waar moeten we als bedrijf of samenleving nog meer aan denken? Juist, duurzaamheid. Ook afgevinkt.
Zo gaat het natuurlijk niet. Duurzaamheid is met alles verweven. We kunnen niet zeggen dat we iets aan duurzaamheid doen, als we het bestek in de vliegtuigen recyclebaar maken, en tegelijkertijd de CO2-uitstoot van de vliegbranche laten toenemen: een brandweerman blust nou eenmaal ook geen brand, terwijl zijn collega even verderop het vuur weer extra oppookt.
Om echt iets aan duurzaamheid te kunnen doen, moeten we daarom ook aan systeemverandering werken. Ecorechtvaardigheid noemt Jhagroe dat. Zolang groei uitgangspunt van de economie is, de welvaartsverdeling scheef blijft, en we met behulp van reclames hele generaties weer het pad van overconsumptie injagen, blijft het ook een beetje dweilen met de kraan open.
Daar zat ik dan onder die kunstkerstboom uit Thailand. Toevallig zag ik vanonder diezelfde kunstkerstboom op tv een interview met de Indiase schrijver Amitav Ghosh, die dit jaar de prestigieuze Erasmusprijs heeft gewonnen. Hij meende dat het westen deed aan extractivisme. Ik had er nog nooit van gehoord, van extractivisme. Maar sinds die tv-uitzending zie ik het als een belangrijk begrip in het hele duurzaamheidsvraagstuk.
Ghosh heeft een boek geschreven over de Banda-eilanden, lange tijd de enige plek op aarde waar de muskaatboom groeide. Eeuwenlang leefde de bevolking daar in harmonie met de natuur en de muskaatboom. De mens, de voedselvoorziening en het ecologisch systeem waren met elkaar in evenwicht, omdat de bewoners van de eilanden na jarenlange ervaring heel precies wisten hoe ze met hun land, de muskaatboom, en hun omgeving moesten omgaan zonder schade aan te richten, zodat het ecologisch systeem in stand bleef.
Totdat in het begin van de zeventiende eeuw de Hollanders onder leiding van jan Pieterszoon Coen de eilanden bezochten, en de bevolking uitmoordden, of als slaaf tewerkstelden voor de nootmuskaatwinning. Natuur én mens als productiemiddel. De Banda-eilanden, met zijn overweldigende natuur, werden uitsluitend als wingewest gezien. Slachtoffer van extractivisme, dat alleen is gericht op overexploitatie van natuurlijke hulpbronnen met als stelregel, pakken wat je pakken kunt en na ons de zondvloed.
Ghosh stelt dat juist deze houding van grenzeloze exploitatie van mens en natuur nog steeds overal op de wereld tot ecologische rampen leidt.
Volgens Ghosh is het in versneld tempo misgegaan na de tweede wereldoorlog, en vooral na het vallen van de Berlijnse muur, toen consumptie tot het hoogste ideaal werd verklaard. Dat heeft uiteindelijk geleid tot vervuiling, uitbuiting, uitputting van de aarde, verlies van biodiversiteit, klimaatrampen, en zelfs tot pandemieën
Mooi allemaal, en dat kan allemaal waar zijn, maar wat moet ík daarmee, zul je misschien denken. Nou ja, een beetje inzicht en informatie kan sowieso nooit kwaad. En ikzelf heb maar weer eens geleerd dat we de natuur niet ongebreideld kunnen blijven uitputten, en dat we duurzaamheid niet los kunnen zien van andere matschappelijke vraagstukken. Sterker nog, dat ook vraagstukken over oorlog, bevolkingsgroei, vluchtelingen, arbeid, welvaartsverdeling of welzijn, to name but a few, tot in hun diepste vezels te maken hebben met duurzaamheid en ecorechtvaardigheid. Inderdaad, duurzaamheid is geen vinkje.
En toch denk ik dat ik er goed aan heb gedaan die kunstkerstboom aan te schaffen, hoewel ik niet helemaal precies weet of deze Thaise boom nu de beste eco-keuze is; maar ik bedoel meer het idée van de kunstboom. Want elke verandering begint nou eenmaal met je eigen instelling, je eigen mindset.
En laat die mindset dan maar hand in hand gaan met je inzetten, op welke manier dan ook, voor structurele veranderingen. In gesprekken, in stemgedrag, in activisme, met je eigen overtuigingskracht. Ecologisch verantwoord gedrag hoeft, nee mág je inzet voor ecorechtvaardigheid niet uitsluiten.
Nou ja, grote woorden en een beetje stichtelijk misschien, maar zo rond de jaarwisseling mag dat toch wel eens voor een keer, toch?
Duurzaamheid is zoals gezegd nou eenmaal geen vinkje.
Bron: Shivant Jhagroe, Voorbij Duurzaamheid, Op weg naar een ecorechtvaardige samenleving, 2024, Mazirel Pers
Amitav Ghosh, De vloek van de nootmuskaat, 2024, Atlas Contact
Andere duurzame opties weten voor ene kerstboom? Lees het hier.